Mới đây, Bộ Công Thương đã ban hành Chỉ thị 09/CT-BCT, nhằm tăng cường công tác quản lý nhà nước trong việc kiểm tra, giám sát nguồn gốc xuất xứ hàng hóa trong bối cảnh hiện nay.

Doanh nghiệp cho rằng đây là biện pháp cấp thiết để bảo vệ uy tín hàng hóa Việt Nam trong bối cảnh các quy định nhập khẩu về xuất xứ ngày càng siết chặt.

Vấn đề kiểm soát xuất xứ hàng hóa trở nên nóng bỏng khi chiến tranh thương mại nổ ra và các cuộc điều tra phòng vệ thương mại ngày càng gia tăng, kéo theo nguy cơ ảnh hưởng đến nhiều doanh nghiệp chân chính. Bộ Công Thương cho biết, trong quý I năm 2025, Việt Nam đã đối mặt với ba cuộc điều tra chống lẩn tránh thuế do Mỹ và EU khởi xướng, tập trung vào các ngành gỗ, thép và giày dép. Điểm chung của các doanh nghiệp bị điều tra là không đảm bảo được hồ sơ truy xuất nguồn gốc đầy đủ và minh bạch.
 

Trước nguy cơ gian lận xuất xứ, Bộ đã chỉ đạo Cục Xuất nhập khẩu và các đơn vị liên quan nâng cấp hệ thống eCoSys – hệ thống cấp chứng nhận xuất xứ điện tử. Việc nâng cấp nhằm tích hợp cảnh báo giao dịch bất thường, kiểm soát tần suất cấp C/O, và tăng cường khả năng xác thực dữ liệu. Đây là bước chuyển đổi số quan trọng nhằm quản lý xác minh xuất xứ một cách minh bạch mà không làm gián đoạn chuỗi cung ứng hợp pháp.

Các hiệp hội ngành hàng, với kinh nghiệm thực tiễn sản xuất, khẳng định rằng minh bạch xuất xứ là điều kiện tiên quyết để duy trì thị phần tại các thị trường phát triển. Đối với ngành dệt may – một ngành xuất khẩu chủ lực, Hiệp hội Dệt may Việt Nam (VITAS) cảnh báo doanh nghiệp cần tuân thủ các yêu cầu mới từ Mỹ và EU về nguồn gốc nguyên liệu và tiêu chuẩn lao động. Cụ thể, Đạo luật Ngăn chặn Lao động cưỡng bức người Duy Ngô Nhĩ của Mỹ và các quy định mới từ EU đòi hỏi truy xuất nguồn gốc đến cấp độ vải.

Ngành dệt may Việt Nam hiện phụ thuộc lớn vào nguyên liệu nhập khẩu từ Trung Quốc, buộc các doanh nghiệp phải đặt ưu tiên cao cho tính minh bạch trong chuỗi cung ứng nếu muốn duy trì sức cạnh tranh toàn cầu. Tương tự, ngành gỗ Việt Nam đang đối mặt với những thách thức từ Quy định Sản phẩm không phá rừng (EUDR) của EU và các yêu cầu trong Hiệp định Đối tác Tự nguyện về Thực thi lâm luật, Quản trị rừng và Thương mại (VPA/FLEGT) – một hiệp định thương mại ràng buộc pháp lý giữa EU và các quốc gia xuất khẩu gỗ ngoài khối.

Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Việt Nam cho biết, doanh nghiệp không chỉ phải chứng minh nguồn gốc hợp pháp mà còn phải cung cấp tọa độ khai thác, phương pháp sản xuất và chứng nhận từ bên thứ ba. “Chỉ một sơ suất nhỏ cũng có thể khiến lô hàng bị trả lại nếu doanh nghiệp không có hệ thống kiểm soát nội bộ đủ mạnh,” đại diện hiệp hội cảnh báo.
 

Trong khi đó, ngành thép là ví dụ điển hình cho nguy cơ bị điều tra phòng vệ thương mại. Đại diện Hiệp hội Thép Việt Nam cho biết, chỉ trong 5 năm qua, ngành này đã đối mặt với hơn 80 cuộc điều tra từ các nước nhập khẩu. Ngay cả khi chưa có Chỉ thị 09/CT-BCT của Bộ Công Thương, một số doanh nghiệp đã chủ động đầu tư vào minh bạch xuất xứ hàng hóa.

Việc được EU miễn thuế đối với thép Hòa Phát Dung Quất là nhờ doanh nghiệp chứng minh thành công rằng nguyên liệu đầu vào và quy trình sản xuất đều hoàn toàn trong nước, không liên quan đến các thị trường bị điều tra.

Tổng Giám đốc Phạm Thiết Hòa của Tổng Công ty Nông nghiệp Sài Gòn cũng cho biết, công ty kiểm soát toàn bộ chuỗi từ giống, thức ăn đến giết mổ, không chỉ đảm bảo chất lượng mà còn chứng minh rõ ràng xuất xứ từng lô hàng. Với mô hình khép kín, sản phẩm của công ty được hệ thống phân phối tại Nhật Bản và Hàn Quốc đánh giá cao, đặc biệt là không gặp khó khăn trong các đợt kiểm tra phòng vệ thương mại.

Bà Phạm Bích Phượng, Trưởng phòng Kinh doanh Công ty Thực phẩm Sao Khuê nhấn mạnh rằng việc chuẩn hóa toàn bộ hồ sơ xuất khẩu – từ vùng trồng đến cơ sở chế biến – không chỉ là yêu cầu bắt buộc mà còn là lợi thế cạnh tranh rõ rệt. Bà cho rằng, thách thức lớn nhất của doanh nghiệp Việt Nam không nằm ở chi phí hay cạnh tranh, mà ở khả năng truyền tải hiệu quả câu chuyện về nguồn gốc sản phẩm tới đối tác. Người tiêu dùng quốc tế, ngoài giá cả và mẫu mã, ngày càng quan tâm đến nguồn gốc sản phẩm; do đó, việc kể một câu chuyện xuất xứ chính xác, hấp dẫn sẽ là một công cụ quảng bá đầy sức mạnh.

Việt Nam đã ký hơn 15 hiệp định thương mại tự do (FTA), trong đó có CPTPP và EVFTA. Vì vậy, đảm bảo minh bạch nguồn gốc hàng hóa là yếu tố thiết yếu để tận dụng tối đa ưu đãi thuế quan và tránh bị áp dụng các biện pháp phòng vệ thương mại. Nguồn gốc hàng hóa có thể ảnh hưởng đến tương lai của cả ngành sản xuất, nên những quyết định mà doanh nghiệp đưa ra hôm nay sẽ định hình sức cạnh tranh trong tương lai. Bằng việc chủ động kiểm soát nguồn gốc hàng hóa, doanh nghiệp Việt Nam có thể giữ vững thị phần, nâng cao giá trị và phát triển bền vững trên thị trường toàn cầu.